Dit jaar viert het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) zijn 75-jarig bestaan. Het verdrag is aangenomen door de 46 lidstaten van de Raad van Europa en beschermt de mensenrechten en fundamentele vrijheden van meer dan 700 miljoen mensen in heel Europa.
Hoeksteen van de Europese rechtsstaat
Het verdrag, dat op 4 November1950 binnen de Raad van Europa werd aangenomen, vormde een revolutionaire stap in de bescherming van fundamentele rechten op het continent. Het was het eerste instrument dat bepaalde in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens vastgelegde rechten concreet maakte en bindend stelde. Voor het eerst kregen burgers de mogelijkheid om hun overheid ter verantwoording te roepen bij een internationaal gerechtshof: het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg.
Het EVRM werd de hoeksteen van de Europese rechtsstaat. De artikelen uit deze conventie, zoals het recht op leven, het verbod op foltering, de vrijheid van meningsuiting en het recht op een eerlijk proces vormen tot op vandaag het fundament van onze democratische samenlevingen.
Rapport over de rechtsstaat en mensenrechten in België
Met de start van het nieuwe parlementaire jaar wou het Federaal Instituut voor de Rechten van de Mens (FIRM) parlementsleden, federale regeringsleden en andere beleidsmakers informeren en sensibiliseren over de actuele en toekomstige uitdagingen voor de rechtsstaat en mensenrechten in ons land.
Het rapport biedt een overzicht van de bescherming van fundamentele rechten in ons land. De conclusies brengen verschillende structurele uitdagingen aan het licht die wijzen op een uitholling van de rechtsstaat in België, zoals:
- Niet-uitvoering van rechterlijke uitspraken: Ondanks talrijke veroordelingen door nationale rechtbanken en het Europees Hof voor de rechten van de mens blijven sommige overheden in gebreke om rechterlijke beslissingen uit te voeren. Dat geldt onder meer voor arresten rond opvang van asielzoekers en detentieomstandigheden.
- Overbevolking van gevangenissen: De structurele overbevolking blijft een mensenrechtelijke zorg. Volgens het FIRM moeten oplossingen niet enkel gezocht worden in capaciteitsuitbreiding, maar ook in een hervorming van het strafbeleid en een ruimer gebruik van alternatieven voor detentie.
- Onderfinanciering van justitie: Het justitiebudget blijft onder het Europees gemiddelde. Een tekort aan magistraten, griffiers en infrastructuur leidt tot gerechtelijke achterstand en bemoeilijkt de toegang tot recht.
- Druk op fundamentele vrijheden en maatschappelijke actoren: Het rapport waarschuwt voor beperkingen op het recht om te betogen en voor de druk die op mensenrechtenverdedigers en journalisten uitgeoefend wordt.
- Gerechtelijke achterstand: De buitensporige duur van gerechtelijke procedures blijft een aanhoudend probleem. Lange procedures ondermijnen de rechtszekerheid en kunnen leiden tot een feitelijke ontzegging van gerechtigheid.
- Toegang tot bestuursdocumenten: Transparantie is een kernprincipe van de rechtsstaat. Het FIRM merkt op dat de toegang tot overheidsdocumenten nog te vaak wordt beperkt of vertraagd, ondanks bestaande wetgeving.
- Het teruggrijpen naar bestuurlijke handhaving: Het FIRM waarschuwt dat de groeiende toepassing van bestuurlijke sancties – waarbij administratieve autoriteiten straffen opleggen zonder tussenkomst van een rechter – kan leiden tot uitholling van rechtswaarborgen.
- Bescherming tegen misbruik van juridische procedures: Het rapport benadrukt dat intimiderende of misbruikmakende rechtszaken een chilling effect kunnen hebben op journalisten, onderzoekers en organisaties die maatschappelijk onrecht aan de kaak stellen.
Deze vaststellingen tonen volgens het FIRM aan dat structurele versterking van de rechtsstaat nodig blijft, zowel op federaal als regionaal niveau. In het rapport worden ook enkele aanbevelingen geformuleerd.
Het FIRM besluit zijn rapport met een oproep tot constructieve reflectie en interinstitutionele samenwerking. De drie machten – wetgevend, uitvoerend en rechterlijk – delen een gezamenlijke verantwoordelijkheid om de rechtsstaat te bewaken en te versterken.
De rechtsstaat rust het fundamentele principe dat de macht van de overheid wordt begrensd door het democratisch tot stand gekomen recht, met als doel mensen te beschermen tegen willekeur en misbruik van macht.
In een rechtsstaat gelden wetten niet alleen voor burgers, maar ook voor de overheid en haar vertegenwoordigers. Overheidsbevoegdheden mogen alleen worden uitgeoefend binnen de grenzen die door wet en democratische beginselen zijn gesteld, en onder toezicht van onafhankelijke en onpartijdige rechters.
Toekomstperspectief
Het EVRM heeft in 75 jaar tijd talloze levens veranderd en onrecht rechtgezet. Toch tonen recente ontwikkelingen aan dat mensenrechten nooit vanzelfsprekend zijn. De uitdagingen die het FIRM identificeert, van gerechtelijke achterstand tot druk op fundamentele vrijheden, herinneren ons eraan dat de bescherming van mensenrechten voortdurende waakzaamheid en politieke moed vergt.
Zoals het FIRM in zijn rapport besluit:
De rechtsstaat hoeft niet vlekkeloos te functioneren om als zodanig erkend te worden. Het belangrijkste is dat misstanden tijdig en zorgvuldig kunnen worden gecorrigeerd door een onafhankelijke rechterlijke macht, een betrokken parlement en een verantwoordelijke regering.
We maken van dit artikel gebruik om aan te kondigen dat het Federaal Instituut voor Duurzame Ontwikkeling (FIDO) momenteel bezig is met een herziening van zijn toolbox voor Business & Human Rights, met ondersteuning van de Raad van Europa. Deze praktische gids, die ondernemingen ondersteunt bij het verankeren van het respectvoor mensenrechten in hun activiteiten, wordt binnenkort geüpdatet en zal verbeterde richtlijnen en hulpmiddelen bevatten om verantwoord ondernemen en naleving van internationale mensenrechtennormen verder te bevorderen. We zullen jullie uiteraard op de hoogte houden zodra het nieuwe instrument beschikbaar is.
Meer info
- Meer informatie over het EVRM vindt u op de website van de Raad van Europa:
The European Convention on Human Rights
The European Court of Human Rights
et La Cour européenne des droits de l'homme. - Het volledige rapport over de rechtsstaat en mensenrechten in België van het FIRM kan u raadplegen.
- Examples of the impact of the European Convention on Human Rights by country
- 75 jaar Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens: blijf mensenrechten verdedigen, voor iedereen (Het Federaal Instituut voor de Rechten van de Mens)
