Overheidsopdrachten bepalen de economische spelregels waarmee bedrijven en organisaties hun producten, diensten en werken kunnen aanbieden aan aanbestedende overheidsdiensten. Door maatschappelijk verantwoord of duurzaam aan te kopen, geven we een extra dimensie aan dit proces.
Duurzaam aankopen betekent rekening houden met maatschappelijke verantwoordelijkheden en gevoeligheden die in de eerste plaats belangrijk zijn voor mensen maar tevens voor bedrijven, organisaties en overheden. Denk bijvoorbeeld aan:
- Het stimuleren van innovatie met invulling van maatschappelijke noden
- Het vergroten van toegangsmogelijkheden voor kmo’s
- Het beschermen van het milieu voor alle levende wezens en het verkleinen van de ecologische voetafdruk
- Het waarborgen van sociale randvoorwaarden, zoals menswaardige arbeidsomstandigheden
Er zijn tal van mogelijkheden om duurzaamheid in overheidsopdrachten te integreren. Voor sommige producten, diensten of werken gelden specifieke richtlijnen. In vele gevallen kunnen ze herkend worden aan de hand van milieucertificaten of labels. Andere aspecten, zoals ethische arbeidsomstandigheden, vragen naar gepaste clausules in bestekken.
Sinds 2005 zet het Federaal Instituut voor Duurzame Ontwikkeling (FIDO) zich in om duurzame aankopen op federaal niveau te stimuleren. De dienst coördineert bijvoorbeeld de werkgroep maatschappelijk verantwoorde aankopen van de Interdepartementale Commissie Duurzame Ontwikkeling (ICDO).
Daarnaast bundelt het FIDO de krachten met de regio’s en lokale besturen in een nationale samenwerking onder mandaat van de Interministeriële Conferentie Duurzame Ontwikkeling. Ook stemt zij af met verschillende Europese werkgroepen die zich inzetten rond milieuvriendelijk, ethisch verantwoord en innovatief aankopen.
Het beleidskader
Door de vraag naar duurzame producten en diensten te verhogen, draagt de overheid bij aan een breder en duurzamer aanbod op de markt. Overheidsdiensten hebben inmiddels de juridische en technische mogelijkheden, evenals de verantwoordelijkheid om duurzame keuzes te maken bij hun aankopen.
Via omzendbrieven en andere regelgevende of beleidsinstrumenten ontvangen federale diensten concrete richtlijnen om duurzaamheid te integreren in elke stap van het aankoopproces, zoals de behoefteanalyse, marktverkenning en opmaak van bestekken. Een belangrijke omzendbrief, zoals die van 16 mei 2014, geeft algemene instructies en verplicht diensten om interne procedures op te stellen en jaarlijks te rapporteren over hun inspanningen. Een meer uitgebreid overzicht van de federale en Europese regelgeving die betrekking heeft op duurzame aankopen is te vinden op www.gidsvoorduurzameaankopen.be/nl/federale-regelgeving
Ook op regionaal en lokaal niveau werken Belgische overheden samen aan duurzame overheidsopdrachten. In verschillende overlegfora ontwikkelen experten gezamenlijk beleid en praktische tools. Voor meer info kan u terecht op www.gidsvoorduurzameaankopen.be/nl/gewestelijke-regelgeving
Artikel 1 van het Koninklijk Besluit van 21 juli 2023 inzake de federaal gecentraliseerde overheidsopdrachten bepaalt het aankoopbeleid van de federale overheid. Dit beleid bestaat uit het geheel van maatregelen, verplichtingen en processen die erop gericht zijn:
- De doeltreffendheid van de centralisatie van gemeenschappelijke federale aankopen te vergroten
- De participatiegraad van kleine en middelgrote ondernemingen te vergroten
- Het duurzaam karakter ervan te bevorderen
Maatschappelijke verantwoordelijkheid in dit aankoopbeleid wordt via concrete maatregelen en monitoring uitgewerkt via de nota’s federaal aankoopbeleid. Met deze aanpak zet de federale overheid in op een duurzamer, inclusiever en efficiënter aankoopbeleid dat zowel ecologische als sociale meerwaarde creëert. Dit versterkt niet alleen de veerkracht van de economie, maar draagt ook bij aan een rechtvaardige en toekomstgerichte samenleving.
Meer informatie over dit aankoopbeleid is terug te vinden op:
Rapportering rond overheidsopdrachten gebeurt in het kader van het Belgische Toezichtrapport inzake de overheidsopdrachten en de concessies door de FOD Kanselarij ingediend bij de Europese Commissie.
In het verleden werden reeds verschillende rapporten ingediend. Deze bevatten ook een hoofdstuk over de genomen beleidsinitiatieven rond groene, sociaal/ethische en innovatieve overheidsopdrachten.
Meer informatie over de Belgische toezichtrapporten is terug te vinden op bosa.belgium.be/nl/themas/overheids-opdrachten/monitoring/toezichtrapporten
In 2022 kondigde de Europese Commissie plannen aan om verplichte criteria en streefdoelen voor duurzame overheidsopdrachten op te nemen in sectorale wetgeving. Dit betekent dat specifieke regels zullen gelden voor bepaalde producten, diensten of werken die overheden aanschaffen.
Dit beleid wordt ook wel het ‘strategisch aankopen’ genoemd. Enkele voorbeelden van deze sectorale regelgeving zijn: de richtlijn voor schone voertuigen, de verordening voor ecologisch ontwerp, de ontbossingsverordening, de energie-efficiëntierichtlijn, de batterijenverordening, de bouwproductenverordening, de verordening rond nettonultechnologieën, enz.
Daarnaast is de Europese Commissie sinds december 2024 van start gegaan met het herzieningsproces rond de bestaande Europese richtlijnen voor overheidsopdrachten (2014/24/EU en 2014/25/EU). De huidige richtlijnen van 2014 focussen vooral op het organiseren van aankoopprocessen en procedures. Ze bevatten aldus bijna geen verplichte aanwijzingen over 'wat' er moet worden aangeschaft en zijn dus (nog) niet gericht op het strategisch aankopen. Vanuit de herziening van de richtlijnen (in 2025) wordt inmiddels wel onderzocht in welke mate strategische aankopen meer een aandachtspunt zouden worden voor het toekomstige aankopen en hoe deze dan geïmplementeerd moeten worden in de Europese regelgeving.
Meer informatie is terug te vinden op: www.gidsvoorduurzameaankopen.be/nl/regelgeving/europese-regelgeving
Overheidsopdrachten zijn verantwoordelijk voor een groot deel van het overheidsbudget en kunnen dus een belangrijke sturing vormen voor consumptie en productiepatronen. Toch blijken niet alle goederen, diensten en werken een even grote impact te hebben op een duurzame ontwikkeling.
Om de problematiek beter in kaart te brengen, heeft de KU Leuven, i.s.m. het FIDO en de FOD BOSA, in 2023 een urgentielijst studie uitgevoerd. Dit onderzoek was erop gericht om federale aankopen met hoge budgetramingen te evalueren op hun milieu- en sociale impacten. Daarnaast werd er gekeken of bepaalde categorieën opportuniteiten hadden voor de circulaire en de sociale economie.
Op die manier werden aan verschillende producten en diensten duurzaamheidsscores toegekend. Categorieën met de grootste impacten kregen de hoogste scores.
In 2024-2025 werden voor 19 producten en diensten met de hoogste scores informatiefiches ontwikkeld die aankopers informeren om hun bestekken meer maatschappelijk verantwoord te maken. Meer informatie over deze studie en de productfiches is terug te vinden op www.gidsvoorduurzameaankopen.be/nl/urgentielijst-2023-2025
Het Circular and Fair ICT Pact is een internationaal initiatief onder het UN One Planet Network. Het doel is om publieke en private aankopers te stimuleren meer duurzame ICT-oplossingen aan te schaffen. Hierbij ligt de nadruk op circulaire, milieuvriendelijke en eerlijke ICT, en op het uitwisselen van kennis en goede praktijken.
Het FIDO heeft dit netwerk afgelopen jaren mee vorm gegeven door het oprichten van Belgische ICT Buyer groups en een internationale werkgroep rond ethisch verantwoorde ICT-aankopen. Voor meer informatie kan u hier terecht.
Tools en initiatieven rond duurzame aankopen
Gids voor duurzame aankopen
Het FIDO biedt sinds 2005 de Gids voor duurzame aankopen aan. Deze gratis online gids werd ontwikkeld voor aankopers van Belgische overheidsdiensten, maar het dient ook als inspiratiebron voor andere aankopers.
Vorming voor duurzame aankopen
Sinds 2022 introduceerden de FOD BOSA en het FIDO samen een module maatschappelijk verantwoord aankopen binnen de basisopleiding voor federale aankopers. Met deze module worden federale aankopers geïnformeerd over het ‘wat’ en het ‘hoe’ van het maatschappelijk verantwoord aankopen. Daarnaast is de FOD BOSA gestart met specifieke vormingen voor bepaalde producten en diensten, aangeboden aan de federale ambtenaren.